Maxtimova Zarafshon
O’qituvchi, Toshkent shahar yuridik texnikumi, Toshkent, O’zbekiton
Annotatsiya: Ushbu maqolada moliyaviy savodxonlik tushunchasi, moliyaviy savodxonlik fanining afzalliklari, moliyaviy savodxonlik fanining ahamiyati hamda uni o’qitishning zaruriyati haqida so’z yuritiladi.
Kalit so’zlar: Moliyaviy savodxonlik, iqtisodiy savodxonlik, pul, pul-kredit siyosati, budjet siyosati,daromad, sug’urta, pensiya.
Asosiy qism
O‘zbekiston mustaqillikka erishgandan so’ng bozor iqtisodiyotini shakllantirishga qaratilgan islohotlarni chuqurlashuvi va iqtisodiyotni modernizatsiyalash talablari aholining moliyaviy savodxonligini shakllantirish va uni oshirish muhim ahamiyat kasb etmoqda. Jahon amaliyotining ko‘rsatishicha aholi o‘z mablag’aridan to‘g ‘ri foydalanish, o‘z xarajatlari va jamg‘armalarini rejalashtirish , investitsiyalashni ustu vor yo‘nalishlarini aniqlash, favqulotddagi vaziyatlar uchun zarur bo’lgan mablag‘ jamg‘arish borasida yetarli darajada bilim va ko‘nikmalarga ega bo’lmaganliklari sababli, samarasiz qarorlar qabul qilishadi va o‘zlarini moddiy farovonligini oshirish uchun salohiyatlaridan, imkoniyatlaridan to‘liq foydalana olmaydilar. Kishilarni qabul qilayotgan moliyaviy qarorlarini samaradorligini oshirish uchun aholining moliyaviy savodxonligi tizimini joriy etish zarur.
Avvalo savodxonlik tushunchasining mohiyatini bilishimiz zaruz.Savodxonlik deganda, insonni ona tilida yozish va o‘qish ko‘nikmalariga ega bo‘lish darajasi tushuniladi.Adabiyotlarda matematik savodxonlik, kompyuter savodxonligi, iqtisodiy savodxonlik kabi atamalarga ko’zimiz tushadi.Aynan moliyaviy savodxonlik tushunchasi iqtisodiy savodxonlik negizidan olingan.
Shunday ekan biz iqtisodiy savodxonlik tushunchasiga to’xtalib o’tamiz.Iqtisodiy savodxonlik deganda insonning iqtisodiy jihatdan voqea hodisalarni tahlil qilish,unga baho berish va qaror qabul qilish,shaxsni o’z turmush tarzini erkin tanlashi,tanlov oqibatini ko’z o’ngiga keltira olishi tushuniladi.
Insonning dunyoqarashi va iqtisodiy savodxonligi bir-biriga bog’liq,biri ikkinchisini taqozo qiladi.Iqtisodiy savodxonlik insonning dunyoqarashini shakllanishi varivojlanishiga, aksincha, qaror topgan mustaqil dunyoqarash iqtisodiy savodxonlikning shakllanishiga xizmat qiladi.
Moliyaviy savodxonlik deganda esa, fuqaroni moliyaviy mahsulotlar va xizmatlar bozorida aktiv pozitsiyani egallash, jamiyatda o‘zini va oila a’zolarini moliyaviy farovonligini oshirish uchun zarur bo’lgan bilimlar va ko‘nikmalar yig’indisidir.
Hozirgi rivojlangan bozor iqtisodiyoti sharoitida har bitta soha vakillaridan moliyaviy bilim va ko’nikmalar va moliyaviy savodxonlik darajasining yuqoriligi talab qilinadi.
Aholining moliyaviy savodxonlik darajasini oshirishning dolzarbligi quyidagi sabablar bilan belgilanadi:
- Aholining daromad manbalari tarkibining o‘zgarishi. Aholi daromadlari tarkibida kichik biznes, oilaviy va individual tadbirkorlikdan olinadigan daromadlar ulushini ortib borishi jamg‘arma va investitsiyalarni samarali boshqarish va xarajatlarni to‘g ‘ri rejalashtirishga bo’lgan ehtiyojni keskin ortishiga olib keladi.
- Ko‘p sonli xususiy tadbirkorlarni paydo bo’lishi. Bunday tadbirkorlar kundalik ish faoliyatida turli boshqaruv masalalarini yechadilar: moliyaviy oqimlarni va moddiy aktivlarni boshqarish, moliyaviy hisobga olish, daromad va xarajatlarni rejalashtirish, sug‘urta fondlarini shakllantirish, moddiy resurslarni sotib olishni optimallashtirish, bank xizmatidan foydalanish, jamg‘armalarni investitsiyalash, kreditlar olish, qarzni boshqarish kabilar shular jumlasidandir.
3.Aholini uzoq muddatli jamg‘armalarga va kredit olishga bo‘lgan ehtiyojini keskin ortishi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida aholi jamg‘arishning quyidagi funksiy a larini mustaqil amalga oshirishi lozim: qo‘shimcha pensiya jamg’armalarini amalga oshirish, tibbiyot, ta’lim xizmatlariga to’lash uchun jamg‘arish. Yuqoridagi holatlar oila budjetini uzoq muddatli rejalashtirishni, risklarni moliya dastaklar (sug ‘u rtalash , pensiya jamg‘armalari, bank depozitlari va qimmatli qog’ozlarni investitsiyalash) orqali baholash va boshqarishni talab etmoqda. Shunday qilib, uzoq muddatli jamg ‘armalarni shakllantirish va kredit olish ko‘nikmalariga o‘qitish aholining m oliyaviy savodxonligining muhim funksiyasi hisoblanadi.
4.Shaxsiy jamg‘armalarni investitsiyalash va moddiy aktivlarini boshqarish imkoniyatlarini kengayishi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida aholi jamg‘armalari va investitsiyalashini amalga oshirishning turli muqobil usullari vujudga keladi. Bank- lar va boshqa moliya institutlari tomonidan ko‘rsatilayotgan xizmatlardan unumli foydalanish uchun kreditlarni boshqarish, investitsiyalashni amalga oshirish, to‘g ‘ri samarali qarorlar qabul qilish uchun aholi moliyaviy savodxon bo’lishi lozim.
5.Aholi mehnat migratsiyasi miqyosini kengayishi. Xorijda ishlovchi mehnat migrantlari mehnat faoliyati jarayonida ishdan bo‘shatish, aldash, yomon ijtimoiy sharoitlar, yomon muomila kabi xatarlar ta’sirini kamaytirish uchun migrantlarni pul o’tkazmalari, xorij mamlakatlardagi bank xizmati, sug‘urta tizimi to‘g‘risidagi savodxonligini oshirish lozim.
- Aholini iste’mol madaniyati sohasidagi an’analarini ayrim xususiyatlari. Aho lining ba’zi an’anaviy bayramlarga sarflaydigan katta xarajatlarini qisqartirish va inson kapitalini investitsiyalash maqsadiga yo‘naltirish uchun sarflanadigan investitsiyalarni ko‘paytirish zaruriyati moliyaviy savodxonlikni oshirishni taqozo etadi.
- Qator moliyaviy xizmat turlari nisbatan kam iste’mol qilingani uchun ularni is’temol qilish tarkibi cheklangan.
- Hamma moliyaviy xizmatlar sotib olinayotgan davrda sifati xususiy tekshiruvdan o‘tkazilm aganligi uchun sotuvchilar tomonidan sifatsiz mahsulotlarni sotish imkoniyatlari yuzaga kelmoqda.
- Tomonlarning o‘z zimmalariga olgan yuqori majburiyatlarini tekshirish xarajatlarini ko‘pligi.
Moliyaviy xizmatlarni iste’molchilari uchun moliyaviy savodxonlikning past darajasi quyidagi salbiy oqibatlarga olib keladi:
- samarasiz qarorlarni qabul qilinishi tufayli moliyaviy institutlarga bo’lgan ishonchni pasayishi;
- moliyaviy bozor afzalliklaridan foydalanish imkoniyatining yo‘qligi;
- shaxsni qarzdorlik majburiyatlarini yuqori darajadaligi;
- jismoniy shaxslarning ommaviy bankrot bo’lishi;
- o‘sib kelayotgan avlodga salbiy moliyaviy tajribani o‘rgatish;
- moliyaviy xizmat sotuvchilarining muttahamlik riskiga moyilligi, hulqining yomonligi;
- hayotiy muhim mahsulotlar uchun jamg‘arishning past darajasi;
- pensiya jamg‘armalarini shakllanishi va ularni boshqarishning samarasizligi.
Davlat uchun aholi savodxonligining past darajasi, to’lov qobiliyatini rivojlantirishga to‘siqning mavjudligi moliya bozorlar imkoniyatini cheklaydi va tartibga solish samaradorligini pasaytiradi, iste’molchilar huquqini cheklaydi, shaxsiy qatnashuvga asoslangan jamg‘ariladigan pensiya tizimiga o’tishga yo’l qo‘ymaydi. Iqtisodiy nuqtai nazardan moliyaviy xizmatlar borasidagi bilim darajasini yetarli emasligi aholining keng qatlamlarini ularni iste’mol qilishga past darajada jalb etilganligini bildiradi hamda iqtisodiy o‘sish salohiyatini belgilovchi jamg‘arish, investitsiyalar darajasi va sifatini cheklaydi. Zamonaviy bozor iqtisodiyotining rivojlanishi aholini pensiya jam g‘arish, sug‘urta va ipoteka tizimlarida ishtirok etishini talab qiladi. Chunki aholining ushbu tizimlardagi ishtiroki pensiya jamg‘arish, ijtimoiy va tibbiiy sug‘urta, turar joy bilan ta’minlash va ta’lim sifatini oshirish kabi masalalarni hal qilishga yordam beradi. O‘rta sinf uchun xos bo’lgan jamg‘arishni kengaytirish va uni samarali ishlatish mamlakatdagi ijtimoiy-iqtisodiy barqarorlikni ta’minlaydi, makroiqtisodiy muvozanatga erishish va moliya tizimining mustahkamlanishiga asos bo’ladi. Aholining jamg‘arishga yuqori darajada moyilligi, jamg‘arish va sug‘urtalash dastaklaridan keng foydalanishi aholining moliyaviy savodxonligini yuqori darajada bo’lishini nazarda tutadi. Bunday savodxonlik aholiga moliyaviy institutlar bilan yaqindan hamkorlik qilish, bank va sug‘urta sektorlarining xizmatlaridan, pensiyani sug‘urtalash tizimidan keng miqyosda va unumli foydalanish imkoniyatini beradi. O‘rta sinfga kiruvchi uy xo‘jaliklari moliyaviy savodxonligini oshirish orqali shaxsiy budjetlaridan samarali foydalanishadi, uzoq muddatli maqsadlaridan kelib chiqqan holda shaxsiy moliyaviy qarorlarni qabul qilishadi, shaxsiy qarzdorlik darajasini ortib ketishini oldini olishadi, moliyaviy institutlar tomonidan taklif qilinadigan xizmatlar va mahsulotlarni farqlab, ortiqcha xavf-xatarlarni oldi olinadi. Hayotning har bir bosqichida aholining turmush farovonligini ta’minlash ustun darajada shaxsiy moliyaviy qarorlarning samaradorligiga bog’liq bo’lmoqda. Bu esa moliyaviy savodxonlikni mamlakatni uzoq muddatga mo’ljallangan rivojlanishida muhim o‘rin egalashini aks ettiradi. Oxirgi o‘n yillikda moliya bozorida iste’molchilar sektorini kengayishi, moliyaviy mahsulotlar turlari va murakkabligini ortishi, aholi daromadlari va yalpi jamg‘arm alarining o‘sishi aholining qabul qilgan moliyaviy qarorlarida shaxsiy javobgarlikni ortganligini aks ettiradi. Ushbu holat ham aholi moliyaviy savodxonligini oshirish muammosining dolzarbligini ko‘rsatadi
Aholining moliyaviy savodxonligi kishilarning pulni qanday ishlatish va jamg ‘arish usullari orqali yoshlarni tarbiyalash, milliy qadriyatlar va an’analarga ta’sir ko‘rsatadi. Aholining moliyaviy bilimlari va ko‘nikmalari holati investitsion muhit darajasi, moliyaviy bozorlarning rivojlanganligi, davlat tomonidan iqtisodiyotni tartibga solish bilan birgalikda aholining moddiy farovonligini o‘sishiga ta’sir ko‘rsatuvchi muhim omil hisoblanadi. Moliyaviy savodxonlik tizimini joriy etish ayniqsa aholining ijtimoiy jihatdan nochor qatlamlari uchun juda muhim hisoblanadi, chunki jamg‘armalar va xarajatlar o‘rtasidagi nisbatni optimallash tirish , o‘zini shaxsiy biznesini amalga oshirish uchun mikrokreditlarni olish aholining farovonligini oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Aholining moliyaviy savodxonligi kishilarga o‘z daromadlari va jamg‘armalarini samarali boshqarishda muhim dastak rolini bajarishi mumkin. Moliyaviy savodxonlik oilalarga uzoq muddatga mo’ljallangan istiqbolda o‘z xarajatlarini hisob-kitoblarga asoslangan holda rejalashtirish, mablag’larni to‘g‘ri tejash, qarz va kreditlar olish bo‘yicha oqilona qarorlar qabul qilish imkonini beradi. Yuqorida qayd etilgan iqtisodiy fikrlash kam daromadli aholi sonining qisqarishiga, ularni o‘z aktivlarini himoya qilish va yangilarini yaratishga undaydi. Shunday qilib, moliyaviy savodxonlik aholiga foyda keltirishi bilan bir qatorda butun moliya tizimi xizm atlarining iste’molchilari sonini kengaytirish va shaxsiy jamg‘armalarini ko’pay tirish orqali bank , sug‘u rta sohalari, mikromoliyaviy tashkilotlar, fond bozorini rivojlanishiga imkon yaratadi. Jahon amaliyotining ko‘rsatishicha moliyaviy jihatdan savodxon kishi quyidagi afzalliklarga ega bo’ladi:
- pul va narxlar borasida to‘g ‘ri qarorlar qabul qila olish;
- o‘zining oilaviy budjetini oqilona boshqarish qobiliyatiga ega bo’lish;
- moliyaviy aktivlar va xarajatlarini samarali boshqarish ko‘nikmalariga ega bo’lish;
- o‘z moliyaviy majburiyatlarini ko‘rsatilgan muddatda bajarish;
- moliyaviy xizmatlardan keng foydalanish asosida shaxsiy jamg‘arma va investitsiyalarini amalga oshirishda qo’llaniladigan dastaklar sonini ortishi;
- turmush darajasidagi o‘zgarishlarga egiluvchan yondashish.
Moliyaviy savodxonlik tushunchasi quyidagi tarkibiy qismlarga bo’linadi:
- Pul savodxonligi — ortiqcha naqd va naqd bo’lmagan pullarni, pul o’tkaz- malarini dastaklarini boshqarish qobiliyatiga ega bo’lish.
- Narx sohasidagi savodxonlik — ortiqcha narx belgilash mexanizmi va inflyatsiyani tushuna olish qobiliyatidan iborat.
- Budjet savodxonligi:
- o‘zining oila budjetini ortiqcha qismini boshqarish ko‘nikmalariga ega bo’lish;
- turli hayotiy holatlarda moliyaviy jihatdan boshqarish qobiliyatiga ega bo’lish;
- moliyaviy aktivlarni (omonatlar, investitsiyalar va sug‘urtalash) va moliyaviy majburiyatlarni (kreditlar, lizing) boshqarish qobiliyatiga ega bolish;
- innovatsion moliyaviy mahsulotlar bozoridagi o‘zgarishlarni ko‘ra bilish, qiyosiy taqqoslay olish va eng qulay mahsulotlarni tanlay olish qobiliyatiga ega bo‘lish. Moliyaviy savodxonlik deganda, moliyaviy ta’lim jarayoni natijasi tushunilib, u ikki elementdan iborat bo’ladi:
- Kishilar tomonidan mavjud moliyaviy mahsulotlarni va ularni ishlab chiqaruvchi (sotuvchilar), axborot va maslahat xizmatlarini olishning mavjud kanallari to‘g‘risidagi axborotga ega bo’lish;
- Moliyaviy xizmatlarni iste’molchilari tomonidan mavjud axborotni quyidagi qarorlaridan qabul qilish jarayonida foydalanish qobiliyati: maxsus hisob-kitoblarni amalga oshirish, risklarni baholash, u yoki bu moliyaviy xizmatni nisbiy afzalliklari va kamchiliklarini taqqoslash. Moliyaviy savodxonlik fanining joriy etishda moliyaviy savodxonlikning standartlari muhim ahamiyatga ega. Moliyaviy savodxonlik standartlari maktablar va akademik litsey o ‘quvchilarini moliyaviy savodxonlik darajasiga davlat organlari tomonidan qo‘yiladigan talabini ifodalaydi. Moliyaviy savodxonlik standartlari aholining u yoki bu qatlamini moliyaviy savodxonlik darajasi holatini yaxlit holda belgilab beradi. Moliyaviy savodxonlik standartlari mazkur fanni o‘qitish jarayonini mazmuni va natijalarini quyidagi to‘rt yo‘nalish bo‘yicha belgilaydi: pul; xonadon xo‘jaligi iqtisodiyoti; moliyaviy mahsulotlar va iste’molchilarning huquqi.
Aholining moliyaviy savodxonligini oshirish AQSH, Buyuk Britaniya va Avstraliyani davlat iqtisodiy siyosatini ustuvor yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Bugungi kunda aholining moliyaviy savodxonligini oshirish dasturlari AQSHda, Yevropa ittifoqi mamlakatlarida, Avstraliyada, Hindistonda, Indoneyziyada, Malayziyada, Rossiyada, Chexiyada va boshqa mamlakatlarda amal qilmoqda. Ushbu mamlakatlarda aholining moliyaviy savodxonligi talab va taklif bilan bog’liq bo’lgan holda alohida ahamiyat kasb etmoqda. Aholi xizmatlari taklifiga moliya bozori parametridagi o‘zgarishlar ta’sir ko‘rsatsa, aholining moliyaviy xizmatlarga bo’lgan talabiga esa ijtimoiy-iqtisodiy va demografik omillar jiddiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Moliya xizmatlari taklifidagi o‘zgarishlar quyidagilarda namoyon bo’lmoqda:
- moliyaviy xizmatlar turlarini keskin ortishi va murakkablashuvi;
- moliyaviy xizmat ko‘rsatuvchi tashkilotlar sonini ortishi;
- moliyaviy xizmatlar ko‘rsatish tartibini murakkablashuvi;
- moliyaviy xizmatlar iste’molchilari maqsadli guruhlarining kengayishi. Moliyaviy xizmatlarga bo’lgan talabga quyidagi omillar ta’sir ko‘rsatmoqda:
— demografik og’irlikni ortishi. Ushbu tamoyil rivojlangan mamlakatlarda qayd etilgan to’lovga asoslangan pensiya tizimidan qayd etilgan to’lov to‘lanadigan pensiya to’lashga o‘tish va iqtisodiy agentlarni o‘z pensiya jamg‘armalari uchun ma’suliyati darajasini oshirishga olib kelmoqda;
- a) aholini shaxsiy daromadlari darajasini o‘sishi;
- b) aholini tabaqalashuvini ortishi.
Jahonda moliyaviy ta’limni rivojlantirish va aholi moliyaviy savodxonligini oshirish muammolarini tushunish, hal etilishi va miqyosiga ko‘ra mamlakatlarni quyidagi guruhlarga bo’lish mumkin:
- Moliyaviy ta’lim va aholining moliyaviy savodxonligini oshirish muammolari uzoq davrdan boshlab o‘rganilib, yetarlicha muvaffaqiyatli hal etilayotgan mamlakatlar (AQSH, Kanada, Avstraliya, Buyuk Britaniya, Germaniya, Fransiya, Singapur va Yangi Zellandiya);
- Moliyaviy ta’lim va aholining savodxonlik darajasi muammolari kun tartibiga qo‘yilgan va mazkur muammo hal etish chora-tadbirlari amalga oshirilayotgan mamlakatlar (Italiya, Niderlandiya, Avstriya, Polsha, Chexiya, Hindiston, Rossiya);
- Moliyaviy ta’lim va aholining moliyaviy savodxonligi darajasini oshirish m uammosini o‘rganish kun tartibiga qo‘yilishi rejalashtirilayotgan va bu borada ayrim tadbirlar amalga oshirilayotgan mamlakatlar (boshqa mamlakatlar). Ushbu mamlakatlarda amalga oshirilayotgan aholi savodxonligini oshirishning milliy strategiyasi va dasturlari maqsadi aholining kundalik hayotida pulning mohiyatini tushunish va undan kundalik hayotda samarali foydalanish ko‘nikmalarini shakllantirishdan iborat. Xorij mamlakatlarida aholini moliyaviy savodxonligini oshirish borasidagi amalga oshirilayotgan dasturlarni quyidagicha guruhlash mumkin:
- umumdavlat — milliy strategiyalar, davlat dasturlari;
- ijtimoiy — notijorat tashkilotlarini dasturlari bo’lib ular universal xarakterga ega bo’lishi, aholining ma’lum auditoriyasiga mo’ljallangan yoki ma’lum moliyaviy bilimning yo‘nalishiga qaratilgan bo’ladi;
- xususiy sektor dasturlari — tijorat tuzilmalari tomonidan ishlab chiqilgan dasturlar bo’lib o‘zlarining potensial mijozlari bilan ishlashga yo‘naltiriladi;
- xalqaro dasturlar — internatsional xarakterga ega bo’lgan va mamlakat hududidan tashqariga chiqadigan loyihalar.
Aholining moliyaviy savodxonligini oshirishning milliy dasturlarini ishlab chiqish va amalga oshirishda obyektivlik va mustaqillik tamoyillariga rioya etilishi zarur.
Taraqqiy etgan mamlakatlarda aholi savodxonligini rivojlantirishni ustuvor sohalari quyidagilardan iborat:
- pensiya sug‘urtasi;
- kreditlash (iste’mol va ipoteka);
- aholi jamg‘armasi va investitsiyalari.
Moliyaviy xizmatlar sohasidagi texnik taraqqiyot pul harakatini tezlashtiruvchi elektron mahsulotlar yaratilishiga olib kelmoqda. Bu mahsulotlar banklarning kredit va oylik kartochkalarini keng qollanilishiga olib keldi. Mamlakatimizda rivojlanayotgan moliya bozori aholining moliyaviy savodxonligini oshirishni talab qilmoqda. Pensiyani ixtiyoriy sug‘urtalash tizimining rivojlanishiga aholining past daromadi va bu tizim to’g’risida axborotga ega emasligi to’sqinlik qiladi. Shunday qilib, aholining moliyaviy madaniyatini ortishi quyidagi omillar orqali mamlakat iqtisodiy rivojlanishiga turtki bo‘ladi:
- mehnat unumdorligini oshishi hisobiga yalpi ichki mahsulotni o‘sishi;
- moliya bozorini rivojlanishi, aholi daromadini investitsiyalarga yo‘naltirilishi, tovar va xizmatlarning sifatini yaxshilanishi, amaldagi qonunchilikning takomillashtirilishi;
- tadbirkorlar va ishchilarning moliyaviy madaniyati ortishi hisobiga kichik biznes va mehnat bozorini rivojlanishi;
- resurslardan, shu jumladan budjet resurslaridan maqsadga muvofiq va ratsional foydalanishi;
- aholini moliyaviy innovatsiyalarni tez o‘zlashtirilishi hisobiga fan-texnika taraqqiyotining jadallashuvi;
- milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshligini ortishi, inflyatsiya ustidan nazoratni kuchayishi, real iqtisodiyotga asoslanishi, aholini moliyaviy savodxonligini oshirish orqali barqaror rivojlanishni ta’minlashi.
Moliyaviy savodxonlik quyidagi omillar orqali aholining turmush farovonligini o‘sishiga olib keladi:
- iqtisodiy islohotlarni me’yoriy-huquqiy bazasini takomillashuvi;
- korrupsiyaga qarshi kurashni kuchayishi va jinoyatchilikni kamayishi;
- aholining moliya tizimiga bo’lgan ishonchini va ijtimoiy faolligini oshishi;
- demokratiyani rivojlanishi.
Moliyaviy savodxonlik dasturlari samarali bo’lishi uchun davlat iqtisodiy siyosatining quyidagi dastaklari bilan birgalikda qo’llanilishi lozim:
- iste’molchilar huquqini himoya qilish;
- moliyaviy institutlarning faoliyatini tartibga solish;
- moliya bozoriga kirish imkoniyatlarini kengaytirish;
- moliya bozori bo‘yicha ma’lumotlarni aholiga keng tarqatilishi.
Davlatning pul-kredit va budjet siyosati, intitutsional tizimi tomonidan qo‘llab-quvvatlanadigan moliyaviy savodxonlikni oshirish dasturlari aholiga ishda, uyda va jamiyatda to‘g ‘ri iqtisodiy-moliyaviy qarorlar qabul qilishda yordam beradi. Bu esa o‘z navbatida moliyaviy mahsulotlar va xizmatlar ishlab chiqaruvchilari o‘rtasidagi raqobatni kuchayishiga, qonunchilik muhitini yaxshilanishiga, aholini moliya tizimiga ishonchini ortishiga va aholi jamg‘armalarini kelajakda samarali investitsiyalanishiga olib keladi. 2008-yilda boshlangan inqiroz: inqiroz davrida moliyaviy savodsizlikning subjektiv va obyektiv sabablari dinamikasini o‘rganish dolzarbligini oshirdi. Inqiroz aholining o‘z moliyaviy mablag’lariga munosabatini qanday o‘zgartirganini va aholining o‘z moliyaviy savodxonligini qanday baholashini aniqlash muhim ahamiyat kasb etdi. O‘tkazilgan kuzatish natijalari ko‘rsatishicha davlatning aholi moliyaviy savodxonligini oshirish dasturini ehtiyotkorlik bilan amalga oshirish kerak. Chunki odamlar o‘zining moliyaviy savodxonlik darajasini noto‘g ‘ri baholab, moliya bozoridagi katta xavf-xatarni o‘z zimmalariga olishi mumkin. Agar hukumatning maqsadi aholining moliyaviy faoliyatini o‘zgartirishdan iborat bo‘lsa, bu maqsadga erishish uchun moliyaviy savodxonlikni oshirishga sarflanishi kerak bo‘lgan mablag‘ni moliya bozori institutlarini o‘zgartirishga, isloh qilishga yo‘naltirishi lozim. Misol uchun, maqsad aholini qariganida hayot kechirishi uchun yetarli pensiyaga ega bo‘lishidan iborat bo‘lsa, davlat aholining moliyaviy savodxonligini oshirish o‘rniga soliqlar va pensiya to’lovlari stavkalarini oshirishi mumkin. Agar aholiga moliyaviy qarorlarni mustaqil qabul qilish topshirilsa, ularni faqat bir model bo‘yicha faoliyat ko‘rsatishga chaqirmaslik kerak. Aholi belgilangan model bo‘yicha faoliyat yuritishi o‘rniga ma’lumotlarni to‘plash, guruhlash va ularni tahlil qilish orqali optimal qarorlarni mustaqil qabul qilishni o‘rganishi kerak. Misol uchun, kishi m a’lum jamg‘arm aga ega bo‘lishi kerak degan xulosa odatda to’g’ri hisoblanadi, am mo amalda daromad olish nuqtai nazardan aktivlarni jamg‘arish o‘rniga investitsiyalash afzal bo’ladi. Shuningdek aholi moliyaviy savodxonligini oshirish dasturlarining maqsadi moliya bozoridagi faoliyatning «to‘g‘ri» modellarini targ‘ib qilishdan iborat bo’lmasligi kerak. Buning uchun davlat budjetining moliyaviy mablag‘larini sarflash kerak emas, chunki bunday targ’ibotlar korxonalarning marketing xizmatlari tomonidan amalga oshiriladi. Jahon tajribasi ko‘rsatishicha moliyaviy savodxonlik dasturlari aholiga moliyaviy xizmatlarni xarid qilishda mustaqil qaror qabul qilishga o‘rgatishi zarur. Jahon amaliyoti ko‘rsatishicha aholini moliyaviy savodxonligini u yoki bu alohida vazirlik tomonidan amalga oshiriladigan tadbir sifatida qaralishi kerak emas. Moliyaviy ta’lim berishni qo’llab-quvvatlash aholini turmush darajasini oshirishning umumdavlat strategiyasini muhim vazifalaridan biri deb qarash maqsadga muvofiqdir. Aholini moliyaviy ta’lim dasturlarini ustun darajada idoralararo darajada qaraladigan muammo sifatida yondoshib, moliyaviy savodxonlikni o‘qitish mexanizmini barqaror takror ishlab chiqarishga qaratilishi zarur. Moliyaviy ta’lim dasturlari aholini moliyaviy savodxonligini oshirishdan bevosita manfaatdor bo’ladigan davlat, xususiy sektor, notijorat tashkilotlar va xalqaro tashkilotlarni hamkorligida ishlab chiqilishi va amalga oshirilishi kerak.
Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev 13 aprel kuni «Kapital bozorini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi farmonni imzoladilar.
Farmonga ko‘ra, Moliya vazirligi, Markaziy bank, Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi hamda Xalq ta’limi vazirligining «Moliya va investitsiya savodxonligi» dasturini amalga oshirish tamoyillari belgilab qo‘yilgan.
Dasturga ko‘ra, ilg‘or xorijiy o‘quv muassasalari va tadqiqot institutlari, moliya tashkilotlaridan yetakchi mutaxassislarni moliyaviy savodxonlik darajasini oshirishga oid ta’lim tadbirlariga keng jalb qilish ko‘zda tutilgan.
Shuningdek, umumta’lim maktablari o‘quvchilari hamda noiqtisodiy yo‘nalishdagi OTM talabalari uchun «Moliyaviy savodxonlik» o‘quv kursini fan sifatida joriy etish belgilangan. Ushbu fan doirasida mablag‘larni to‘g‘ri boshqarish, moliyaviy qarorlar qabul qilish, jumladan, moliyaviy instrumentlar bo‘yicha o‘qitish metodologiyasini ishlab chiqish rejalashtirilgan. Bundan tashqari «Moliyaviy savodxonlik olimpiadalari»ni tashkil etish orqali o‘quv kursining samaradorligini baholash ko‘zda tutilmoqda.
Shu bilan bir qatorda, hujjatda aholi va tadbirkorlik sub’ektlarining moliyaviy, shu jumladan, investitsiya bo‘yicha savodxonligini oshirish borasidagi barcha tadbirlarni 2021−2023 yillarga mo‘ljallangan Moliyaviy xizmatlar ommabopligini oshirish milliy strategiyasi doirasida amalga oshirish belgilab qo‘yilgan.
Foydalanilgan adabiyotlar:
- Vaxabov A.V.Moliyaviy savodxonlik asoslari: o‘quv qo‘llanma.Toshkent-2013.
- E. Hojiyev, O. Kamalov, B. Artikov. “Moliya huquqi”. Ma’ruzalar kursi. Toshkent. 2012.
- A.V. Vahobov, T.S. Malikov. “Moliya” darslik. Toshkent. 2012.
4.Adik Li. O’zbekiston Respublikasi moliya huquqi. Toshkent.2004